Төрскн келндән дуртав!
Эврәннь статьян нерәдлһиг дәкн - дәкн умшч ухалнав. Үг болһн деернь торад, эднә айлһиг соңснав. Тиигәд, хальмг келндән би дуртай? Дурта боллго! Төрскн келнәннь әәднь дуртав, олн, йорал уга учр - утхта үгмүдтнь дуртав, хальмгарн умшнав, умшсн деерән хальмгарн ухалнав. Келн болһн эврә соньн тууҗта, терүг шинҗләд бәәхлә, медгднә: келн муурч бәәхлә, энүгән әрүнәр хадһлад, хәәрләд, урмднь өөдлүләд, эврәһәрн күүндх кергтә.
Төрскн келн… Төрскн гисн – эн юн үгв? Орс тольд эн үгин чинр иигҗ цәәлһгднә: «төрлһәрн, әмсхләрн, заңгарн эврә». Келм экинм уургас авн, түрүн келсн, медҗ авсн үгмүдәсм авн төрскн. Төрскн келндән дуртав, яһад гихлә эн келн мана хальмг өвкнрин әрүн санаһар шиңгрсмн. Үннч, цевр үг болһнднь хальмг улсин цаһан седкл дүрклнә.
Төрскн келндән дуртав, яһад гихлә мини келн - уурхан саң, эрднь чолун. Үг болһнь хурц, эврә айлтта, гүн чинртә, байн сурһмҗта. «Кеер йовад, кец дерләд», «өрәр орад, өрчәр һарад» - яһсн соньн үндстә үгмүдв! Хальмг үлгүрмүдәс цецнь уга: «Күн ахта, девл захта», «хотын сәәнинь күүнд өг, хувцна сәәнинь эврән өмс». Эврә келәрн күүндҗ, дотрк уха-тоолвран медүлхлә - ямаран сән йовдл! Эн тоотд хальмг бичәчнрин бичсн олн дегтрмүд умшхла, мини седкл улм байрлна. Манҗин Нимгрт, Калян Санҗд, Басңга Баатрт, Көглтин Давад төрскн келнь чидл өгсмн, җивр урһасмн, теднь болхла билг - эрдмәрн энүг өөдән өргҗ, эврәннь шүлгүдтән кесг дәкч магтсмн:
Хальмг келн – уурхан саң Келн, келн, келн,
Харм төрсн һундлм даң: Кен чамаг заясм,
Күцҗ дасч чадсн угав, Келнәс талдан белн
Күцәҗ сансан келсн угав. Кишг күмнд бәәсм.
Калян Санҗ. Тачин Анҗа.
Төрскн келн минь! Тиигәд, би чамдан юн төләдчн дуртав? Хәрүм иим: кемр эврәһән һолхла, хөөннь эн һазр деер би кембв? Төрскн юман эн орчлң деер эс хадһлхла, юуһан әрвлхв? Эн санаһан хальмг күн болһнд медүлхәр бәәнәв! Мел иигҗ мадн, хальмгуд эс тоолхла, мана келн геедрәд хуурх гиҗ сангдна. Нарт делкә деер 6 000 келн бәәдмн. Харм төрхд. ЮНЕСКО – н шинҗлтәр мана хальмг келн түрҗ бәәнә, яһад гихлә эн эрә киитә бәәнә, яһад гихлә мадн, хальмгуд орс келнд авлгдад, эврәһәрн күүнддгән уурчанавидн. Әрәсәд 136 келнд иим му бәәдл тогтҗ. Мана хальмг келн 49 келнлә хамдан уга болн гиҗәнә. Эн – һундлта йовдл. Эн төрт бидн, хальмг улс, цугтан оньган өгх зөвтәвидн!
Насарн намла цацу улс хальмг келән сәәнәр меднә, күүндҗ чадцхана, болв эврәһәрн ду һарчахш. Бидн, хальмг келән меддг әмтн эн һундлта төриг босхад, эврәннь нилчән күргҗ үзх зөвтәвидн. Бийиннь келән нуһлад, әмдрүләд, эврәһәрн келәд, өөр бәәсн улстаһан зөрц хальмгарн күүндәд, тедниг күчәр ду һарһулад йовх кергтә. Тиигәд бидн эргндкән төрскн келәрн дүүргәд, үлгүр болад, келән эс меддг күн терүг медхәр, дасхар, хальмгарн ду һархар зүткх гиҗ сангдна. Көгшд, медәтә улс ода цөн үлдҗәнә. Дорас өсч йовх үйнрт үлгүр болх улс иргчдән уга болн гиҗәнә. Дунд наста әмтиг хальмг йөрәлмүдән, үлгүрмүдән дасч авад, җирһлдән олзлҗ үзит гисн дуудвр кеҗәнәв!
Бадмин Серәтрин бичсн шүлгт иигҗ бичәтә:
Төрскн кел нанд
Төрхәрә заяч заяҗ.
Эн насн – җирһлдән
Эврәһәрн кел гиҗ!
Келән әмдрүлхин төлә өдр болһн өрк – бүлдән - үрдтәһән, көдлмштән – хамдан көдлдг улстаһан, үүрмүдтәһән альд эс йоввчн хальмгарн күүндх зөвтәвидн. Эңкр манахс! Төрскн келән хәәрлий, урмдинь өөдлүлҗ, хальмгарн күүндий!
Багш күн эврәннь көдлмштән, ном дасхҗах бичкдүдтән дурта, әрүн болхла, теднә медрлнь өмәрән зүткнә, энүнә сурһульчнрнь хамгин сәәнд тоолгдна. Эн үгмүд Мергүльчин Һучна нертә Адгин дундын школын багшт Киштеева Әңгә Саранговнад зөвтә гиҗ келхлә, эндү болшго.
Бичкнәсн авн Әңгә Саранговна хальмг келән меддг, ду-биид билгтә болсндан үүрмүд дундан йилһрсмн. Өсәд-босад, школан чиләһәд, Элстин педучилищд сурад, багш болад, хәрү Адгин школдан ирәд көдлсмн. Түрүн өдрмүдәсн авн баахн багш бичкдүдт хальмг кел дасхад, ик дамшлт бийдән хоршасмн. Тер цагас авн һучн хойр җил давв.
Әңгә Саранговна - школдан эрдм-сурһулин үндсни системиг делгрүллһнә көдлмшт ик тәвцән орулҗах багш. 1995 җилд манахнд келн-улсин класс секгдлә. Эн государственн өөдән чинртә төриг школын һардвр алңтрлт угаһар Әңгә Саранговнад даалһсн болдг. Эк-эцкнр чигн дамшлтта багшт иткәд, эврәннь үрдән эвтә һартнь бәрүлҗ өгцхәв. 18 бичкдүд уул хальмг келән дасхар тер түрүн келн-улсин класст орцхав. Әңгә Саранговна бичкдүдиг өвкнриннь келнд орулхар зүткв, хальмгарн ухалдг, төрскнч седклтә улс болдг сурһмҗ өгв. Тер сурһульчнр өдгә цагт һартан дурта эрдмән авсн, гертә-малта улс болад бәәцхәнә. Эн күүкд-көвүдәс дөрвнь багшнр болцхав. Шовкин Гилән болн Сатан Борис түрүн багшан дураһад, хальмг келнә багшин эрдмд сурад һарцхав.
Арвн хойр җилин туршарт Әңгә Саранговна үндсни классмуд сурһв. 2006 җиләс авн эн хальмг келнә болн утх зокъялын багш болҗ көдлҗәнә. Эклц класст сурһсн бичкдүднь дунд девсңдән хәрү багшлаһан харһҗ, цааранднь медрлән гүүдүлв. Әңгә Саранговнан сурһульчнр кесг җилин эргцд таңһчин хальмг келнә олимпиадт даңгин сән медрләрн ончрцхана. Эднә нерднь эн: Утаҗин Җирһл, Манҗин Амулң, Очкан Булhн, Шидән Ялмн, Шарhдга Нәәмн, Шовкин Евгения, Мергульчин Мария. Өдгә цагт эднә зәрмнь көдлҗ йовцхана, ик зунь өөдән сурhульд сурчацхана.
Сурhульчнран сәәнәр сурhхин туст Әңгә Саранговнад сарул, сәәхн хальмг келнә кабинетнь дөңннә. Энд бәәсн цугнь сурһульчин төлә, терүг төрскн келнднь дасхх олн-зүсн методическ литератур, дидактическ эв-арһс, компьютер бәәнә. Сәәхнәр зурдг, бичдг, эвтә һарта төләдән багш кабинетдән бәәсн стендмүдиг, эв-арһсиг эврән бүрдәнә. Мана школын хальмг келнә кабинет районд хамгин сәәнд тоолгдна. Энд района багшнр ирлдәд, дамшлтарн селвлцнә.
Әңгә Саранговна гүн медрләрн, дамшлтарн школд көдлҗәх баахн багшнрт дөң-тусан күргнә, сүв-селвгәрн хувалцна. Энүнә һарт тахшад, багшин эрдмдән дуран өгсн Горяшкиева Г.С., Ичкеева В.Ю. болн Убушеева Т.А. өдгә цагт бийснь цаарандан дамшлтан хоршаҗ, зүткмҗтәһәр көдлҗ йовцхана.
Әңгә Саранговнан хальмг келнәннь төлә кеһәд-күцәһәд йовснь олн. Олн дунд хальмг кел, сойл, авг-бәрц делгрүллһнә төләд Адг селәнд «Сарин Герл» гидг этно-сойлын цутхлң үүлднә. Эн цутхлңгиг бүрдәлһнлә Әңгә Саранговна гүн медрл халун седкл хойран негдүлсмн. Эндр өдр цутхлң эврәннь күслән күцәҗ, селәнә әмт цуглулҗ, олн-зүсн соньн керг-үүлдврмүд давулна. 2012 җилд эрдмтә багш өвкнриннь келән өмнән бәрҗ, Саранск балһснд Цуг Әрәсән төрскн келнә багшнрин мастер-класст орлцад, ончта диилвр бәрәд ирв. Тенд талдан келн-улс багшнрла методическ дамшлтарн хувалцв.
Әңгә Саранговнан хальмг келндән күргсн ач-туснь өөдән үнлгдв. Багш 2009 җилд «Эрдм-сурһуль» гидг төсвд дииләд, мөңгнә һашгар ачлгдад, Әрәсән Лауреат болв. 2013-14 сурһулин җилд Әңгә Саранговнад «Хальмг Таңһчин ачта багш» гисн нерн зүүгдв.
Манджиева М.Х., Мергүльчин Һучна нертә
Адгин школын hардач.
Киштеева А.С., учитель калмыцкого языка и литературы
"Учитель родного языка – организатор процесса учения, сотрудничающий с учеником".
Учитель родного языка не передатчик знаний и информации, а организатор процесса учения, сотрудничающий с учеником. Формула такого сотрудничества определена Ш.А.Амонашвили: «…Сделать ребенка добровольным и заинтересованным соратником и единомышленником учителей, воспитателей, родителей в своем же воспитании, обучении, равноправным учеником педагогического процесса… Ребенок – помощник воспитателя в своем же воспитании». А для этого необходимо не только любить и уважать ребенка, но и верить в него и доверять, чутко относиться к нему, быть другом, беречь и развивать его чувство собственного достоинства. Учитель родного языка идет к детям не со своим предметом, он вместе со своими учениками идет к предмету, т.е. к языку. Учитель родного языка – это человек, дающий ученику способы понимания целостной картины мира, т.е. он – учитель жизни. Ученик же в этом процессе не объект, на который воздействуют, а активно действующий заинтересованный участник, который работает не по принуждению, а в результате условий, создаваемых учителем, сам включается в процесс познания.
Активная позиция ученика проявляется только при наличии интереса. Важнейшее условие, которое способствует возникновению заинтересованного отношения к предмету, является мотивация учебно-познавательной деятельности школьников, а также их активные и сознательные действия, направленные на освоение материала. Эффективность обучения зависит от уровня мотивации учения, поэтому необходимо поддерживать интерес к родному языку и литературе, используя разнообразные пути и методы стимулирования учебной деятельности учащихся. Всё это обуславливает необходимость применения в образовательном пространстве школы эффективных технологий обучения как средств, организующих учебную деятельность учащихся.
Как учитель калмыцкого языка работаю над формированием сознательного отношения к учению, развитием познавательного интереса и любви к родному языку, используя в работе разнообразные формы и методы обучения, эффективные технологии. На уроках широко используется обширный этнографический материал, который обогащает миросозерцание детей и знакомит их со старинными обычаями и традициями калмыков. На каждом уроке уделяется большое внимание разговорной речи, расширению словарного запаса. Но основным требованием является постоянная работа над правильным произношением слов. В начале и конце года осуществляем контроль уровня знаний родного языка, начиная с чтения, заканчивая кратким пересказом текста.
В таком направлении строя обучение родному языку, с учениками добиваемся определенных результатов. Мои ученики - победители и призеры различных республиканских смотров и фестивалей: трехкратные призеры традиционного фольклорно-этнографического фестиваля «Җаңhрин ачнр» (Внуки Джангара), победители телевизионной игры по знаниям устного народного творчества «Алтн булг» (Золотой родник) и фестиваля народных обычаев и традиций «Хальмг келн – мини келн» (Калмыцкий язык – мой язык), призеры фестиваля детского песенно – танцевального творчества «Хамдан» (Вместе). А также участвуя в олимпиаде по калмыцкому языку и литературе, мои ученики становятся победителями и призерами районной и республиканской олимпиад.
Для достижения столь значимых результатов в работе используются различные современные приемы и методы обучения. На уроках родного языка широко применяются технология УДЕ (укрупнение дидактических единиц) П.М. Эрдниева, аудио - визуальная методика А. Ш. Кичикова, элементы методики интенсивного обучения английскому языку Г.А. Китайгородской. С 2016 года обучение родному языку в начальных классах ведется по экспериментальному учебно – методическому комплексу «Үйнр» (Потомки), основанному на методической системе коммуникативно – ориентированного обучения калмыцкому языку (Авторы к.п.н. Бакланова Г.Б., к.п.н. Корнусова Б.Э.).
В 2022 году я, как опытный педагог приняла участие в республиканской рабочей группе по созданию методического пособия к УМК «Үйнр». Мною в соавторстве с коллегой Ичкеевой В.Ю. создано Пособие для учителя к учебнику 1 класса. Калмыцкий РИПКРО в 2016 году проводил конкурс «Моя лучшая дидактическая игра» среди учителей родного языка. Вместе с подопечным молодым педагогом Муджиевой В.Б. стали призерами этого педагогического конкурса, представив 58 кроссвордов разной тематики: по грамматике, лексике, устному народному творчеству, содержащих около 600 слов.
Что ждет общество от школы? Ответ, казалось бы, прост: качественного образования. Что для нас значит качественное образование?
В первую очередь, результат моего труда – это человек, с неповторимой индивидуальностью, знающий свои корни, проводник своего национального культурного наследия в семье и обществе.
Если мой ученик владеет родной речью, поет калмыцкие песни, танцует калмыцкие танцы, знает, как радоваться и как вести себя в минуты грусти и печали, как калмык, значит, я справляюсь со своей главной задачей, значит, я на правильном пути.
ФОЛЬКЛОРНАЯ ГРУППА «ТОРһА»
год открытия – 1990
Руководитель Киштеева Ангя Саранговна,
учитель калмыцкого языка и литературы
Члены кружка разучивают калмыцкие народные песни и танцы. «Торhа» - постоянный участник районных и республиканских музыкальных конкурсов и фестивалей «Юные дарования Черноземелья», «КТК – талантливым детям», фольклорно-этнографического фестиваля «Җаңһрин ачнр», Фестиваля детского творчества «Хамдан».
Әрәсән төрскн келнә багшнрин марһанд орлцлһн.
Җил болһн Әрәсән федеральн эрдм – сурһулин келн – улсин төрәр үүлдҗәх күрәлңгин нилчәр Хальмг Таңһчин төрскн келнә багшнр марһанд орлцна.
Мана школын хальмг келнә болн утх зокъялын багш Киштеева Ә.С. эн чинртә марһанд эврәннь дамшлтарн хувалцв. Цуг таңһчин хальмг келнә багшнрин нерн деерәс 2012 җилд ноха сарла Саранск балһснд болсн марһанд орлцад, соньн кичәлән, төсвән үзүлв. Иим деед чинртә марһан багшин дамшлтын өөдлүлһнд ик дөң болна.
Киштеева Ә.С. марһанд «Цә – идәни дееҗ» гидг төрәр мастер –класс үзүлв. Өдгә цагин олн – зүсн эв – арһар дамжулад, сурһульчнриг соньмсулад, давтлһна, батллһна көдлмш олзлҗ, багш кичәлиннь күслинь күцәв. Әңгә Саранговнан кичәлин ашнь – төсв тогталһн болв. Тер төсвин нерәдлһнь «Адг селәнд бәәдг талдан келн – улсин цә». Багш кичәлән белдҗәсн цагтан сурһульчнран цуглулад, бичкн белг бәрҗ, гермүд эргсн болдг. Мана Адг селәнд 17 келн – улс бәәнә. Көвүд – күүкд орс Триппель З.В., ногай Борануковин И.О., кумык Баско Д.Л., хасг Хайрулинован А.А. гер – бүлд гиичлҗ одад, теднә олн – зүсн цәәһинь амсв. Цәәһән ууҗаһад, эдн герин эзн күүкд күүнлә күүндәд, яһҗ эдн эврәннь цәәһән чандгинь, юуһар амтинь ясдгинь, терүгән кезә эдлгинь медҗ авсмн. Тиигәд сурһульчнр хасг цә хальмг цәәлә әдл үстә, болв хасгуд цәәд шикр зуурад ууна гиҗ медцхәв. Орс цә кумык цәәлә әдл хар, болв кумык улс олн – зүс ноһа тәвәд, цәәһиннь амтинь ясдг бәәҗ. Хөөннь эн йовдлыннь тускар сурһульчнр кичәлдән ирҗ келцхәв. Эднә санаһар, эн төсв тедниг йир соньмсулв, дәкәдчн амссн олн – зүсн цә бас икәр таасгдҗ. Тиигәд көвүд – күүкд хальмг цәәһиннь авъясмуд медсндән, талын улсин цә уулһна авъясмудла таньлдцхав. Кичәлин цутхлң сурһульчнрин келлһ ясруллһна көрңт, төрскнч седкл үүдәлһнд ик дөң болснь лавта. Эн кичәл марһана олн улсиг соньмсулв.
Марһана ашар Киштеева Ә.С. «За высокое педагогическое мастерство» гидг номинацд диилвр бәрҗ, олн – зүсн чинртә дипломсар, ханлтын бичгүдәр ачлгдв. Саранскас ирчкәд, багш иигҗ келв: «Марһанд орлцлһн – ик дааврта, ик чинртә, олзта болн тоомсрта».
